Bài 17: Chiến tranh thế giới thứ hai (1939-1945)

A. KIẾN THỨC CƠ BẢN

I. Con đường dẫn đến chiến tranh

1. Các nước phát xít đẩy mạnh xâm lược (1981-1937)

- Sự hình thành khối liên minh phát xít

Đầu những năm 30, các nước Đức, Italia, Nhật Bản đã liên kết với nhau thành liên minh phát xít còn gọi là Trục Béclin - Rôma - Tôkiô hay phe Trục.

- Các nước phát xít đẩy mạnh hoạt động quân sự:

+ Phát xít Nhật: năm 1931 chiếm Đông Bắc Trung Quốc, từ năm 1937 mở rộng xâm lược Trung Quốc.

+ Phát xít Italia: năm 1935 xâm lược Êtiopia, cùng với phát xít Đức can thiệp vũ trang vào Tây Ban Nha.

+ Phát xít Đức: hướng tới mục tiêu thành lập một nước “Đại Đức” bao gồm lãnh thổ có dân Đức sinh sống ở châu Âu.

- Thái độ của các nước lớn:

+ Liên Xô coi chủ nghĩa phát xít là kẻ thù nguy hiểm nhất nên chủ trương liên kết với Anh, Pháp để chống phát xít và nguy cơ chiến tranh.

+ Anh, Pháp, Mĩ, muốn giữ nguyên trật tự thế giới có lợi cho mình.

+ Anh, Pháp thực hiện chính sách thỏa hiệp, nhượng bộ phát xít hòng đẩy chiến tranh về phía Liên Xô nên không liên kết chặt chẽ với Liên Xô để cùng chống phát xít.

+ Mĩ thi hành chính sách giữ vai trò trung lập trong các cuộc xung đột bên ngoài nước Mĩ.

2. Từ Hội nghị Muyních đến chiến tranh thế giới

- Hội nghị Muyních

+ Tháng 3-1938, Đức sát nhập Áo vào lãnh thổ của Đức

+ Hítle xúi giục dân gốc Đức ở vùng Xuyđét của Tiệp Khắc nổi dậy đòi li khai rồi yêu cầu chính phủ Tiệp Khắc trao quyền tự trị cho Xuyđét.

+ Ngày 29-9-1938, Hội nghị Muyních họp, kết quả là Anh, Pháp trao vùng Xuyđét cho Đức để Đức chấm dứt mọi cuộc thôn tính ở châu Âu.

- Hiệp ước Xô - Đức không xâm lược nhau:

Trước khi khai chiến Đức đàm phán với Liên Xô, kết quả là Hiệp ước Xô - Đức không xâm lược nhau được kí kết.

- Nguyên nhân cơ bản dẫn đến chiến tranh thế giới thứ hai:

+ Do hậu quả của cuộc khủng hoảng kinh tế 1929-1933, chủ nghĩa phát xít xuất hiện và lên cầm quyền ở Đức, Italia, Nhật Bản. Các nước phát xít phát động chiến tranh để chia lại thế giới.

+ Chính sách nhượng bộ, thỏa hiệp của Anh, Pháp, Mĩ tạo điều kiện cho khối phát xít phát động chiến tranh.

II. Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ và lan rộng ở châu Âu (từ tháng 9-1939 đến tháng 6-1941)

1. Phát xít Đức tấn công Ba Lan và xâm chiếm châu Âu (từ tháng 9-1939 đến tháng 9-1940)

- Ngày 1-9-1939, Đức tấn công Ba Lan, ngày 3-9, Anh, Pháp tuyên chiến với Đức. Chiến tranh thế giới bùng nổ. Chưa đầy một tháng Đức đã chiếm xong Ba Lan.

- Anh, Pháp tuyên chiến với Đức nhưng không đánh – “Cuộc chiến tranh kì quặc”.

- Tháng 4-1940, quân Đức chuyển hướng tấn công sang phía tây, chiếm Đan Mạch, Na Uy, Bỉ, Hà Lan, Lúcxămbua và đánh thẳng vào Pháp. Nước Pháp đại bại, ngày 10-6-1940 Chính phủ Pháp bỏ Pari chạy về Tua. Ngày 22-6-1940 Pháp phải kí Hiệp định với Đức. Theo đó, Đức chiếm 4 lãnh thổ Pháp. Chính phủ tay sai Pêtanh lên cầm quyền phần đất phía nam nước Pháp.

- Tháng 7-1940, Đức tiến hành kế hoạch đổ bộ lên nước Anh nhưng không thực hiện được.

2. Phe phát xít bành trướng ở Đông và Nam Âu (từ tháng 9-1940 đến tháng 6-1941)

- Tháng 9-1940, Đức – Italia, Nhật Bản kí hiệp ước Tam cường, quy định, nếu một trong ba nước bị tấn công thì hai nước kia phải trợ giúp về mọi mặt.

- Từ tháng 10-1940, Hitle chuyển sang thôn tín các nước Đông và Nam Âu: Các nước Rumani, Hunggari, Bungari trở thành chư hầu của phát xít Đức và bị quân Đức chiếm đóng. Đức và Italia dùng vũ lực thôn tính Nam Tư và Hi Lạp. Đến mùa hè năm 1941, phe phát xít đã thống trị phần lớn châu Âu.

III. Chiến tranh lan rộng khắp thế giới (từ tháng 6-1941 đến tháng 11-1942)

1. Phát xít Đức tấn công Liên Xô. Chiến sự ở Bắc Phi

a. Phát xít Đức tấn công Liên Xô

- Tháng 12-1940. Hítle thông qua kế hoạch tấn công Liên Xô với tư tưởng cơ bản là “chiến tranh chớp nhoáng”.

- Ngày 22-6-1941, phát xít Đức tấn công Liên Xô. Nhờ ưu thế vũ khí, kinh nghiệm tác chiến, yếu tố bất ngờ, trong mấy tháng đầu, quân Đức tiến sâu vào lãnh thổ Xô viết: Đạo quân phía bắc bao vây Lêningrát, đạo quân trung tâm tiến tới ngoại vi Thủ đô Mátxcơva, đạo quân phía nam chiếm Kiép và phần lớn Ucraina.

- Trận Mátxcơva: Tháng 12-1941, Hồng quân Liên Xô phản công đẩy quân Đức ra xa Thủ đô Mátxcơva làm phá sản chiến lược “chiến tranh chớp nhoáng” của Hitle.

- Sau thất bại ở Mátxcơva, quân Đức chuyển mũi nhọn tấn công xuống phía Nam nhằm chiếm vùng lương thực và dầu mỏ. Trọng tâm là chiếm Xtalingrát.

b. Ở Mặt trận Bắc Phi

- Tháng 9-1940, Italia tấn công Ai Cập. Cuộc chiến đấu không phân thắng bại giữa Đức - Italia với liên quân Anh - Mĩ.

- Tháng 10-1942, liên quân Anh – Mã giành thắng lợi ở En Alamen (Ai Cập) và chuyển sang phản công trên toàn mặt trận.

2. Chiến tranh Thái Bình Dương bùng nổ

- Tháng 9-1940, Nhật Bản kéo quân vào Đông Dương.

- Ngày 7-12-1941, quân Nhật bất ngờ tấn công Trân Châu Cảng. Hạm đội Mĩ bị thiệt hại nặng. Mĩ tuyên chiến với Nhật Bản, sau đó là với Đức, Italia. Chiến tranh lan rộng khắp thế giới.

- Sau thắng lợi ở Trân Châu Cảng, Nhật mở một loạt trận tấn công vào Đông Nam Á và Thái Bình Dương. Đến năm 1942, Nhật Bản đã thống trị gần 8 triệu km2 đất đai với 500 triệu dân ở Đông Á và Thái Bình Dương.

3. Khối Đồng minh chống phát xít hình thành

- Các yếu tố dẫn đến sự hình thành phe Đồng minh chống phát xít:

+ Chiến tranh lan rộng khắp thế giới, đe dọa sự tồn vong của nhiều quốc gia, dân tộc.

+ Liên Xô tham chiến đã làm cho thay đổi cục diện quân sự, chính trị của cuộc chiến.

+ Các chính phủ Anh, Pháp, Mĩ dần dần thay đổi thái độ, bắt tay với Liên Xô trong cuộc chiến chống phát xít.

- Ngày 1-1-1942, tại Oasinhtơn, 26 quốc gia, đứng đầu là Liên Xô, Mĩ, Anh đã kí bản “Tuyên ngôn Liên hợp quốc”, cam kết cùng nhau tiến hành cuộc chiến đấu chống phát xít đến cùng.

IV. Quân Đồng minh chuyển sang phản công. Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc (từ tháng 11-1942 đến tháng 8-1945)

1. Quân Đồng minh phản công (từ tháng 11-1942 đến tháng 2-1944)

* Mặt trận Xô – Đức:

- Trận phản công Xtalingrát (từ tháng 11-1942 đến tháng 2-1943)

+ Hồng quân tấn công, bao vây chia cắt tiêu diệt và bắt sống 33 vạn quân Đức do Thống chế Pao lút chỉ huy.

+ Chiến thắng Xtalingrát đã đánh dấu bước ngoặt căn bản của chiến tranh thế giới - Hồng quân Liên Xô và phe Đồng minh chuyển sang tấn công trên khắp các mặt trận.

- Từ ngày 5-7 đến 23-8-1943, Hồng quân bẻ gãy các cuộc phản công của quân Đức ở Cuốcxcơ, loại khỏi vòng chiến đấu 50 vạn quân Đức.

- Sau chiến thắng Cuốc Xcơ, Hồng quân tấn công giải phóng phần lớn lãnh thổ của Liên Xô.

* Mặt trận Bắc Phi

Từ tháng 3 đến tháng 5-1943, quân Anh, Mĩ từ hai phía Đông, Tây phối hợp tấn công, quét sạch liên minh Đức - Italia khỏi lục địa châu Phi.

* Ở Italia quân Đồng minh đánh chiếm đảo Xixilia (7-1943). Tại Mútxôlini bị tống giam, chính phủ mới thành lập, đầu hàng Đồng minh. Nhưng quân Đức đã giải thoát cho Mútxôlini, lập lại chính phủ phát xít ở miền Bắc. Hơn 30 sư đoàn Đức ở Italia chống cự đến tháng 5-1945 mới khuất phục.

* Mặt trận Thái Bình Dương

Từ tháng 8-1942 đến tháng 1-1943, Mĩ đánh bại Nhật trong trận Guadancanan. Từ đó Mĩ chuyển sang phản công và lần lượt đánh chiếm các đảo ở Thái Bình Dương

2. phát xít Đức bị tiêu diệt. Nhật Bản đầu hàng.

Chiến tranh kết thúc

a. Phát xít Đức bị tiêu diệt

* Mặt trận Xô - Đức

Đầu năm 1944, Hồng quân Liên Xô tổng phản công trên toàn mặt trận với 10 chiến dịch lớn, quét sạch quân Đức ra khỏi lãnh thổ Liên Xô. Tiếp đó Hồng quân tiến vào giải phóng các nước ở Đông Âu, tiến sát biên giới nước Đức.

* Mặt trận phía Tây

Mùa hè năm 1944, Mĩ - Anh mở mặt trận thứ hai, giải phóng Pháp, Bỉ, Hà Lan.

Từ tháng 1-1945, Hồng quân Liên Xô bắt đầu tấn công nước Đức ở mặt trận phía Đông.

Tháng 2-1945, Hội nghị Ianta giữa ba cường quốc Liên Xô, Mĩ, Anh họp. Hội nghị phân chia khu vực chiếm đóng nước Đức và châu Âu, đề ra đường lối tổ chức lại thế giới sau chiến tranh... Liên Xô sẽ tham gia chiến tranh chống Nhật sau khi nước Đức đầu hàng.

Từ tháng 2-1945, quân Đồng minh bắt đầu tấn công quân Đức ở mặt trận phía Tây.

* Trận công phá Béclin

Từ tháng 4-1945, Hồng quân Liên Xô bắt đầu tấn công Béclin và đập tan sự kháng cự của hơn 1 triệu quân Đức. Ngày cờ đỏ búa liềm cắm trên nóc tòa nhà Quốc hội Đức. Ngày 30-4, cờ đỏ búa liềm cắm trên nóc tòa nhà Quốc hội Đức. Hítle tự tử. Ngày 9-5-1945. Đức kí văn bản đầu hàng vô điều kiện.

Chiến tranh chấm dứt ở châu Âu.

b. Nhật Bản đầu hàng

Ở mặt trận Thái Bình Dương, từ năm 1944, liên quân Mĩ Anh đã triển khai các cuộc tấn công chiếm Miến Điện và quần đảo Philippin. Không quân Mỹ đánh phá các thành phố lớn của nước Nhật.

Ngày 6-8-1945, Mỹ ném bom nguyên tử xuống Hirosima làm 8 vạn người thiệt mạng.

Ngày 8-8-1945, Liên Xô tuyên chiến với Nhật và tấn công đạo quân Quan Đông của Nhật ở Mãn Châu.

Ngày 9-8, Mỹ ném quả bom nguyên tử thứ hai xuống Nagasaki giết chết 2 vạn người. Ngày 15-8, Nhật Bản chấp nhận đầu hàng không điều kiện. Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc.

V. Kết cục của Chiến tranh thế lần giới thứ hai

- Chiến tranh kết thúc với sự sụp đổ hoàn toàn của phát xít Đức, Italia, Nhật Bản. Liên Xô, Mĩ, Anh là lực lượng trụ cột giữ vai trò quyết định trong việc tiêu diệt chủ nghĩa phát xít.

- Chiến tranh đã gây ra những hậu quả nặng nề đối với nhân loại. Hơn 70 quốc gia với 1700 triệu người bị lôi cuốn vào vòng chiến, khoảng 60 triệu người chết, 90 triệu người bị tàn phế.

- Chiến tranh kết thúc, dẫn đến những biến chuyển căn bản của tình hình thế giới và mở ra một thời kì mới trong lịch sử nhân loại.